#Geografija

Lekcija: Spoljašnje sile - oblikovanje reljefa

EOLSKA EROZIJA I AKUMULACIJA

Vetar takođe oblikuje reljef, ali ne svuda. Iako se vetar pojavljuje i duva na čitavoj planeti, ima uticaja jedino tamo gde je podloga suva i lako prenosiva.

Mehanički rad vetra naziva se eolska erozija.

Taloženje materijala koji je vetar pomerio naziva se eolska akumulacija.

Stvaranje eolskih oblika reljefa najizraženije je u pustinjskim i polupustinjskim oblastima. Kad nema biljnog pokrivača razaranje stenovitog materijala je veliko, a taj razoreni materijal se lako prenosi vetrom.

Pustinjski vetrovi prenose razoreni materijal, sitne kamenčiće i pesak i stvaraju ogoljene stenovite podloge o koje kamenčići i pesak dodatno stružu i udaraju stvarajući raznovrsne oblike.

geografija_5_18_8_eolska_erozija

Peščane pustinje nastaju taloženjem peska koji je vetar preneo iz kamenitih pustinja. Brežuljci koji nastaju radom vetra nazivaju se dine.

geografija_5_18_9_eolska_erozija

Pesak u dinama je veoma pokretljiv, tako da se oblik i položaj dine menja u zavisnosti od pravca i brzine vetra.

geografija_5_18_10_pravljenje_dine

LEDNIČKA EROZIJA I AKUMULACIJA

U polarnim krajevima i na visokim planinama sneg ne stiže uvek skroz da se otopi.

Snežna granica je linija iznad koje Sunčeva toplota ne topi sav sneg. Visina granice zavisi od položaja planine. Svaki put se otopi deo snega, deo ostane i napada novi sneg. Dolazi do pritiska i taloženja donjih slojeva snega, a kad krenu novi nanosi da se tope, voda prodre do donjih nataloženih slojeva i vremenom više nemamo sneg već led.

Tako nastaju lednici. Rad lednika naziva se lednička ili glacijalna erozija.

geografija_5_18_11_ledenici

Mesto gde lednik nastaje nazivamo cirk.

Pod težinom mase leda, lednik se kreće niz planinske strane. Ovo kretanje je veoma sporo, ali pošto je lednik veoma težak on svojom težinom useca ledničku dolinu - valov.

Prilikom svega ovoga lednik struže i razara podlogu po kojoj se kreće i sa sobom nosi znatne količine stenovitog materijala, koji nazivamo morenski materijal. Kada lednik prođe snežnu granicu on se topi i na mestu gde se otopio od morenskog materijala nastaje polukružni bedem – čeona morena.

Tu takođe nastaje i ledničko jezero od otopljenog leda, jer je zagrađeno čeonom morenom.

geografija_5_18_11_lednik

KRAŠKA EROZIJA I AKUMULACIJA

Pored mehaničkog delovanja, voda oblikuje reljef i rastvaranjem sedimentnih stena – krečnjaka. Ovaj proces rastvaranja se naziva kraška erozija.

Po mestu delovanja imamo:

površinski i
podzemni kraški reljef.

Površinski oblici kraškog reljefa su:

Škrape uzane brazde koje nastaju na strmim krečnjačkim površinama; predeli su slabo prohodni i nepovoljni za život,
Vrtače udubljenja u krečnjaku; nastaju proširivanjem brojnih pukotina koje se međusobno seku i kroz koje voda ponire, ovo je najčešći tip erozije,
Uvale nastaju spajanjem nekoliko vrtača u izduženo udubljenje,
Kraška polja, najveći površinski kraški oblik, imaju izgled velike kotline strmih strana.

geografija_5_18_12_skrape

(škrape)

geografija_5_18_13_Vrtace_kras

(vrtače)

Podzemni oblici kraškog reljefa su:

jame i
pećine.

Kada voda prodire u dubinu kroz pukotine na površini, otapa krečnjačke stene i stvara jame i pećine.

Kroz pećine često teku i podzemne reke. Pećinski kanali mogu biti u nekoliko nivoa.

Krečnjak koji je voda otapala i nosila taloži se u pećinskim hodnicima i dvoranama čineći pećinski nakit, koji je ujedno akumulativni kraški oblik.

Pećine su horizontalni podzemni kanali, hodnici i dvorane. Nastaju rastvaranjem krečnjaka, ali i survavanjem stenovitih blokova sa zidova i tavanica pećinskih kanala.

geografija_5_18_15_pecina_risovaca

(pećina Risovača - dijagram izgleda pećine)

Stalaktiti nastaju slivanjem vode sa tavanice i čine viseći nakit. Stalagmiti se odižu sa pećinskih podova ka tavanici i nastaju od nakapale vode. Kada se stalagmiti i stalaktiti spoje, nastaju pećinski stubovi.

(Ušačka pećina)

Jame se spuštaju u dubinu krečnjačke mase, mada delom idu i horizontalno.

geografija_5_18_14_jama_na_samanjcu

(jama na Samanjcu - dijagram izgleda jame)

UTICAJ ČOVEKA

Na oblik reljefa takođe utiče i čovek.

Radi proširenja obradive površine ili dobijanja drvne građe, čovek seče šume, ostavljajući zemljište bez biljnog pokrivača. Ogolelo zemljište nije zaštićeno šumskim pokrivačem i izloženo je razornom delovanju kiše i vode. Kiša spira i raznosi rastresiti površinski sloj i pojavljuju se stene koje su bile u podlozi. Ovaj proces se naziva denudacija. U ravničarskim predelima ogolelo zemljište biva jače izloženo eolskoj eroziji.

geografija_5_18_17_denudacija

Pri pravljenju brana i stvaranja veštačkih jezera, smanjuje se pad rečnog korita, usporava se tok reke i ona slabi. Time, usporavamo erozivni, a jačamo akumulativni rečni proces.

Iskopavanje ruda u površinskim kopovima zateva uklanjanje površinskog sloja zemlje. Sitna prašina rude stvara se iskopavanjem i raznosi vetrom, time menjamo dotadašnji izgled prostora.

geografija_5_18_18_povrsinski_kop_bor

Pošumljavanjem područja bez biljnog pokrivača postepeno se sprečava proces erozije. Vremenom zemljšte dobija novi sloj rastresitog tla i reljef se menja.

geografija_5_18_19_posumljavanje