#Geografija

Lekcija: Vode na kopnu

KOPNENE VODE delimo na

površinske i
podzemne.

Površinske vode su: reke, jezera, močvare i lednici.

Podzemne vode se nalaze u Zemljinoj kori, u pukotinama i šupljinama stena.

geografija_6_2_1_kopnene_vode

PODZEMNE VODE

Deo vode koja padavinama dospe na površinu kopna, ponire u unutrašnjost Zemlje zahvaljujući gravitaciji.

Poniranje vode moguće je kroz rastresite šljunkovite i peskovite naslage, kroz naslage i pukotine u krečnjacima, a kada voda dođe do nepropusnog sloja, zaustavlja se i ispunjava sve šupljine u pesku, šljunku i drugim stenama.

Tako nastaje izdan - mesto koje je potpuno ili delimično puno podzemne vode, voda se tu zaustavlja i akumulira.

Količina vode u izdanu zavisi od količine padavina. Kišni periodi i periodi otapanja snega omogućavaju više izdanske vode.

Izvor - mesto na Zemljinoj površini gde se pojavljuje, izvire podzemna voda.

Dok teče podzemna voda rastvara mineralne materije, takva voda naziva se mineralna voda, a kada izbija na površinu zove se mineralni izvor.

Iz pojednih izvora izbija topla voda, ona se greje u Zemljinoj unutrašnjosti, a nazivamo je termalnim izvorom.

Termomineralni izvor je termalni izvor iz kog izbija topla mineralna voda.

geografija_6_2_3_Izvor_Krke

POVRŠINSKE VODE

Kada podzemna voda izbije na površinu postaje površinska voda.

Dok teče po površini voda stvara vodotok. Vodotoci takođe nastaju i od padavina i od otapanja snega i leda.

Svaki vodotok čini vodena masa, koja se kreće kroz korito usečeno erozijom u površinski sloj kopna.

geografija_6_2_4_reka_vodotok

REKE

Reke su veći vodeni tokovi i predstavljaju najvažnije tekuće površinske vode.

Osnovni elementi svakog vodotoka su

izvor i
ušće.

geografija_6_2_5_reka

Izvor je mesto gde nastaje vodotok. To može biti izvor podzemne vode, jezero, močvara ili lednik.

Ušće je mesto gde se reka uliva u drugu reku, jezero ili more. Oblik ušća može biti različit, a najzastupljeniji su delta i estuar.

Ušće reke u more ili jezero gde se reka račva u nekoliko rukavaca i taloži veliku količinu nanosa, nazivamo delta. Delte najčešće obrazuju ravničarske reke.

Reka koja se uliva u more sa velikom razlikom u nivou plime i oseke ima poseban tip ušća - estuar. Estuar je vrsta zaliva koja nastaje kada dođe do potapanja rečnog ušća posle podizanja morskog nivoa. Ovde se mešaju morska i rečna voda.

Potok je manji vodotok koji nastaje spajanjem manjih vodotoka (potočića) ili nastaje iz izvora.

Reka nastaje spajanjem više rečica ili dve reke, ili od jakih izvora ili jezera.

Reke delimo na:

planinske reke (imaju brzi tok i uske doline),
ravničarske reke (reke sporijeg toka i širokih dolina; one često krivudaju, a te krivine poznate su pod nazivom menadri).

Dužina vodotoka je rastojanje duž toka od izvora do ušća tog vodotoka. Kod reka koje nastaju spajanjem dve reke (npr. Velika Morava), dužina vodotoka meri se dužom sastavnicom.

Prema količini vode u koritu vodotoci mogu biti:

Stalni vodotok - vodotok koji nastaje kada je priticanje vode u korita veće od svih gubitaka. Ovi vodotoci su konstantni i nikad nisu suvi.

Periodični vodotok - vodotok u oblastima gde su padavine samo u određenom periodu godine. U sušnom periodu godine vodotok je potpuno ili delimično suv.

Povremeni vodotok - vodotok koji nastaje u sušnim i pustinjskim oblastima gde voda protiče vodotokom samo pri retkim padavinama, dok su ostatak vremena korita suva. U Africi se nazivaju vadi (uadi), a u Australiji krikovi.

REČNI SISTEM I REČNA MREŽA

Rečni sistem čini glavna reka sa svim svojim pritokama.

Rečna mreža je skup svih vodotoka neke teritorije.

Gustina rečne mreže je prosečna dužina vodotoka po jednom kilometru kvadratnom. To je jedna od bitnih prirodnih odlika svake teritorije.

Razvođe - uzvišenje koje razdvaja dve susedne reke. Razvođe može biti i između dva jezera ili mora.

Rečni sliv - teritorija sa koje voda sa površine, ali i podzemna, dotiče u jedan rečni sistem.

Vodostaj - nivo vode u reci u trenutku posmatranja. Izražava se u centimetrima.

Proticaj - količina vode koja protiče koritom reke. Izražava se brojem kubnih metara vode koja u jednoj sekundi protekne rečnim koritom na nekom mestu.

Reka ponornica - poseban tip reke koja teče kroz kraška polja i gubi vodu u ponorima, pa se ponovo pojavljuje u vidu kraških vrela.

JEZERO

je veće udubljenje na kopnu ispunjeno vodom.

Jezera dobijaju vodu iz padavina, podzemnih voda i reka.

geografija_6_2_0_jezero

Elementi jezera su

jezerski basen i
vodena masa.

Po načinu nastanka postoje prirodna i veštačka jezera.

Baseni prirodnih jezera nastaju prirodnim procesima.

Prirodna jezera mogu biti:

tektonska,
erozivna,
akumulativna.

Baseni veštačkih jezera nastaju pregrađivanjem rečnih tokova pomoću brane.

Tektonska jezera nastaju tektonskim procesima. Najčešće u kotlinama nastalim spuštanjem Zemljine kore duž raseda. Takođe nastaju i ispunjavanjem vulkanskih kratera ili kada lava pregradi rečni tok (vulkanska) ili izdizanjem tla u predelu moreuza ili zaliva (reliktna jezera).

Lednička jezera formiraju se u udubljenjima nekadašnjih cirkova ili valova erozivnim i akumulativnim radom lednika.

Rečna jezera nastaju kada meandar ravničarske reke bude presečen i time formira jezero potkovičastog oblika. Kod nas su ovakva jezera nazvana bare, iako to nisu (Carska bara, Obedska bara).

Kraška jezera nastaju na površini ili u pećinama sakupljanjem vode u kraškim udubljenjima.

Eolska jezera nastaju u predelima gde duvaju jaki vetrovi, a površinski sloj je od rastresitog materijala. Vetar stvara udubljenja koja ispunjava voda. Takvo je Palićko jezero.

geografija_6_2_6_lednicko_jezero

(ledničko jezero)

geografija_6_2_6_recno_jezero

(kako nastaje rečno jezero presecanjem meandra)

geografija_6_2_6_vulkansko_jezero

(vulkansko jezero)

Jezera su najčešće

slatkovodna.

Ako iz jezera voda ne otiče, može doći do povećanja količine soli. Tako nastaju slana jezera.

Ovakva jezera su tipična za pustinjske oblasti. Njihov salinitet može biti mnogo veći od saliniteta okeanske vode.

Takva jezera su Veliko slano jezero u Severnoj Americi i Mrtvo more u Aziji.

Mrtvo more je jedno od najslanijih jezera sveta, sa prosečnim salinitetom od oko 32 procenta. Kao posledica velike koncentracije soli u vodi u jezeru nema živog sveta, izuzev veoma retkih mikroorganizama, koji su priviknuti na život u ovakvim uslovima.

Ako je podzemna voda "zarobljena" između dva vododrživa sloja pod nekim nagibom, nazivamo je arteška voda.

Ona je od posebne važnosti u pustinjama i do nje se dolazi bušenjem vrlo dubokih bunara - arteških bunara.

geografija_6_2_0_arteski_bunar